نگاهی تازه به پدر علم شیمی

 گذر از كيمياگري به علم شيمي امروزي
 فيلسوفي كه پزشكي متبحر شد
 فيلسوفي كه پزشكي را هم متحول كرد!
 زكرياي رازي؛ اولين پزشك باليني  الحاوي؛ گزارش‎نويسي پزشكي  تجربيات و دست‌آوردهاي شيميايي رازي    دانشمندي جامع‌العلوم!  زكرياي رازي و داروسازي شايد اغلب ما اطلاعات چنداني در مورد زندگي و سلوك شخصي رازي نداشته باشيم و تنها او را با كشف بسيار مهمش، الكل، بشناسيم و اين‎كه زكرياي رازي به دليل كار با مواد شيميايي مختلف مثل اسيدسولفوريك، رفته‎رفته بينايي خود را از دست داد، اما به طور كامل نابينا نشد. پنجم شهريورماه، به پاس تلاش‌هاي اين دانشمند و فيلسوف بزرگ در زمينه داروسازي و پزشكي، «روز داروسازي» نام گرفته است. زكرياي رازي كه در سال 251ه-ق، در شهر ري به دنيا آمد، طبق روال آن زمان جامع علوم عصر خود بود، يعني هم سري در فلسفه داشت، هم سوداهايي درباره كيمياگري داشت و هم از 40 سالگي به بعد تمام عمر خود را صرف حرفه پزشكي كرد.
به شيوه فيلسوفان و دانشمندان آن دوران، رازي نيز ابتدا جذب كيمياگري شد. او خود را از شاگردان جابربن حیّان می‎دانست بسیاری از عناوین نوشته‎های كیمیایی او شبیه عناوین مجموعه جابری است. رازی به جالینوس نيزبسیار علاقه‌مند بود. تا جايی‌كه به نگارش كتاب‌شناسی جالینوس همت گماشت-جالينوس هشتمین و آخرین طبیب بزرگ است. در دوران خودش و قرن‌ها کسی به پايه او درعلم نرسید و هیچ‌کس به مقام علمی او نزدیک نگردید- توصیه جالینوس اين بود كه يك پزشك باید حتما فیلسوف هم باشد. جالينوس  مسیر مطالعه و علم‌آموزی را بسیار تحت تأثیر قرار داده بود.
اساس كار كيمياگري در آن دوران تلاش كيمياگران براي رسيدن از فلزات ديگربه طلا بود با تركيب انواع عناصر و مواد براي  كشف روشي كه بتوان با آن به‌عنوان مثال مس را به طلا تبديل كرد. در حين همين آزمون و خطاها بود كه رازي الكل و اسيدسولفوريك- جوهرگوگرد- را كشف كرد، الكلي را كه خود او بعدها كه به كار طبابت پرداخت، در درمان اغلب بيماري‎ها و از جمله ضدعفوني كردن زخم‎ها استفاده كرد. اما در همين حال و هواي كيمياگري  و تقلا با سنگ فلاسفه (حجرالفلاسفه، سنگ حکما، یا حجرٌ لیس یحجر، جسمی بوده‌ که به‌وسیله آن اجسام کم‌ارزش را به اجسام پرارزش تبدیل می‌کردند.) براي رسيدن به طلا، اتفاق ديگري افتاد كه روش تحقيقات زكرياي رازي را به سمت و سويي ديگر برد.
 گذر از كيمياگري به علم شيمي امروزي
زكرياي رازي به‌عنوان يك فيلسوف، با آراء و انديشه‌هاي اغلب فيلسوفان زمانه خود و دوران‌هاي گذشته آشنايي داشت. به دليل گرايش زيادي كه به كيمياگري و تركيب مواد داشت، زكرياي فيلسوف در ميان تمام فيلسوفان مشهور تا آن دوران-سقراط، افلاطون و ارسطو- به نظريات يك فيلسوف پيشاسقراطي تمايل پيدا كرد، آن فيلسوف كسي نبود جز دموكرتيس و نظريه ذره‌اي يا اتم‌گرايي او. تحقيق و مطالعه زكرياي رازي در مورد نظريات دموكريتوس او را كم‌كم از كيمياگري مرسوم آن دوران دور كرد؛ وي متوجه شد كه هر ماده‌اي ساختار ذره‌اي يا اتمي و مولكولي خاص خود را دارد و نمي‌توان با تركيب اين ذره‌ها با هم به چيزي مانند طلا دست يافت. اما در همين تحقيق و پژوهش‌ها و آزمايش‌ها بود كه او وارد وادي علم شيمي و تركيب عناصر و مواد مختلف و نحوه تاثيرشان بر روي هم شد؛ به اين ترتيب زكرياي رازي اولين كسي است در ميان دانشمندان جهان كه از كيمياگري به علم شيمي عبور كرد و بنياد علم شيمي را آن‌گونه كه امروز مي‎شناسيم نهاد. روش رازي آزمايش و تجربه بود. رازي به‌عنوان پدرعلم شيمي، تنها بر نوشته‌ها و گفته‌هاي دانشمندان پيش از خود اكتفا نكرده و در اغلب موارد خود دست به آزمايش زده و مواد مختلف را با هم تركيب مي‌كرد و شكل و وشيوه و نتايج آزمايش را مي‌نوشت و ثبت مي‌كرد. همين روش تجربي و اتكاء رازي به آزمايش و تجربه كردن است كه او در ميان ديگر دانشمندان دوران خودش، ممتاز مي‌سازد.
ژولیوس روسکا (دانشمند برجسته آلماني، مدرس، شرق‌شناس و دانشمند تاریخ علوم و تاریخ ریاضیات) ‌که در شناسایی کیمیا (شیمی) رازی به دنیای علم نقش ويژه‌اي داشت، رازی را پدر شیمی علمی و بانی مکتب جدیدی در علم دانسته است.عنواني كه تا پيش از كشف تحقيقات و آزمايش‌هاي رازي، به لاووازيه شيمي‌دان فرانسوي داده شده بود. اين معرفي
ژوليوس روسكا بود كه موجب شد زكرياي رازي به‌عنوان يك دانشمند ایرانی و از آن‌جا که کتاب‌های خود را به زبان عربی نوشته بود، در محافل علمي غرب به «جالینوس عرب»  مشهور شود.
 فيلسوفي كه پزشكي متبحر شد
زكرياي رازي خيلي دير به پزشكي روي آورد، شايد به اين دليل كه اولويت علاقه او شيمي و فلسفه بود. اما به دليل آزمايش با انواع مواد، رفته‌رفته از قدرت بينايي وي كم شد. اما روح جست‌وجوگر وي، او را بر آن داشت كه در چهل سالگي به دنبال آموختن علم طبابت برود. رازي مدتي در نزد استادان ايراني مشغول تحصيل شد، سپس براي افزودن دانش خود در علم طب، به بغداد رفته و از محضرعلي‌ابن‌سهل پزشك مشهورآن ديار بهره برد.رازي در بغداد به شهرت فراواني رسيد و رئيس بيمارستان معتضدي آن ديار شد، پس از سال‌ها تجربه‌اندوزي در نهايت به ري بازگشته و بيمارستان خود را تاسيس كرد. بيمارستاني به شكل و شيوه بيمارستان‌هاي امروزي كه محلي هم براي درمان بيماران بود و هم مركز تجمع دانشمندان، حكما و پزشكان.
رازي معتقد بود طبيب بايد با ويژگي‌هايي چون تزكيه نفس و روحيه‌اي مخصوص، به طبابت بپردازد و هر پزشكي نمي‌تواند ماهر و چيره‌دست باشد بلكه بايد با پيمودن مرحله‌هاي بسياربتواند عنوان طبيبي ماهر را از آن خود كند.
 فيلسوفي كه پزشكي را هم متحول كرد!
همان‌گونه كه در ابتدا و در معرفي اين دانشمند بزرگ ايراني گفته آمد، رازي فردي بود اهل تجربه و آزمون. همچنان كه از اين ويژگي در علم شيمي بهره‌ها برد و آثار بزرگي از خود بر جاي گذاشت، در علم پزشكي نيز اساس كار خود را بر تجربه نهاد. او نوشته‌هاي پزشكان ديگر و آن‌چه از استادان خود آموخته بود را مدام در بوته آزمون و تجربه مي‌نهاد تا به بهترين شيوه درمان دست يابد. بنابراين در زمينه پزشكي هم رازی يكي از اولین پزشکان دنیاست که تجربه کار در آزمایشگاه و مواد شیمیایی را دارد. رازی با همين تجربه‎ها و ممارست بر آزمون‎ها بود كه توانست مشخص كند كه بيماري آبله و سرخك، دو بيماري متفاوت هستند و کتابی هم  تحت عنوان«دردهای آبله و سرخک» تالیف کرد. رازي دراين كتاب نشانه‌های دقیق بروز آبله و روش‌های انتقال این بیماری را
بر اساس تجربيات باليني گزارش داده است. روش جدا و مشخص كردن دو بيماري از هم امروزه يكي از مهم‌ترين مهارت‌هاي پزشكي است و
«تشخیص افتراقی» ناميده مي‌شود.
 زكرياي رازي؛ اولين پزشك باليني
زكرياي رازي بزرگ‏ترین پزشک بالینی است. او
طب ارسطویی را که کاملا مبتنی بر قیاس بود نمی‌‏پذیرفت و معتقد بود بدون استقراء و تکیه بر تجربه، نمی‏توان حکمی در عرصه طبابت صادر كرد. به همين دليل، رازي براي تك‌تك بيماران خود، گزارش‌هاي باليني مي‌نوشت و نتيجه روش‌هاي مختلف درماني و تغييرات حاصل از استفاده داروها را در اين گزارش‌ها ثبت مي‌كرد. ممارست و تجربه طولانی او با بیماران مختلف به توانایی‌اش در مشاهده و گزارش‌نویسی بسیار کمک کرده است.
 ثبت مشاهده‌ها و تجربه‌های شخصی براي رازي يك عادت روتين شده بود. او گزارش بیماری‌هایی را که حتي خود به آن‌ها مبتلا می‌شد یا بیماری‌هایی را که دوستانش دچار می‌شدند، می‌نوشت. در مجموعه این گزارش‌های ثبت شده علاقه شدید رازی به حروف و دقتش در بررسی مشاهده‌های گوناگونش و باریک‌بینی او در تحلیل نتیجه‌های درمان‌گری‌هایی که دنبال کرده، به چشم می‌خورند و مطالعه آن‌ها حتی امروزه برای پزشكان هم‌چنان بسیار سودمند است.
 الحاوي؛ گزارش‎نويسي پزشكي
مهم‌ترين كتاب زكرياي رازي، كه نتيجه گزارش‌نويسي‌هاي باليني اوست. «الحاوي» نام دارد. كتابي بسيارارزشمند كه شامل یادداشت‌های خصوصی و روزانه رازی در علم پزشكی است. گفته می‌شود ابن‎عمید وزیر ركن‌الدوله دیلمی در قرن پنجم ه. ق آن یادداشت‌ها را از خواهر رازی خرید و شاگردان رازی را مأمور به ویرایش آن‌ها كرد. به اين ترتيب كتابي به دست آمد كه شامل 25 جلد مي‌شود. گزارش‌هاي  پزشكی وی شامل مواردي چون تغذیه و درمان، فلج، ورم مفاصل، قند، قولنج و نقرس، تشریح كبد، چشم، گوش و قلب و نیز مطالعه‌ای دقیق درباره اتساع مردمك چشم بود.
رازي در طول دوران طبابتش پي به تاثير تغذيه در درمان بيماري‌ها و يا ابتلا به بيمارها برد و بر همين اساس كتاب «منافع‌التغذيه و مضارها» را نوشت كه در آن به خواص حبوبات گرفته تا آب‌ها و پرهيزهاي غذايي پرداخته است.
زكرياي رازي تجربه‌هاي خود را در بيش از 200 جلد كتاب نوشته است كه الحاوي، طب‌المنصوري، من‌لايحضره ‌الطبيب، الجذرالحصيه، الاسرار، المدخل‌التعليمي، الطب‌الروحاني، السيرة‌الفلسفيه، امارت‌الاقبال‌الدولة، اللذة و‌العلم‌الالهي، هوالطب‌الروحاني از مهم‌ترين آثار او به شمار مي‌روند.
 تجربيات و دست‌آوردهاي شيميايي رازي  
زكرياي رازي در كنار تمامي اين دست‌آوردهاي مفيد، اكتشافاتي هم دارد كه نتيجه مستقيم آزمايش‎هاي او هستند: كشف الكل، اسيدسولفوريك و اسيدكلريدريك با استفاده از تاثير آب آهك بر نوش‎دارو(تركيبي با طعم شيرين، مفرح قلب و مقوی معده؛ دارويي كه گفته مي‎شود براي درمان اغلب بيماري استفاده مي‌شد) تهيه استات مس براي شست‌وشوي زخم‌ها و ساخت مرگ موش. رازي كه خود كاشف الكل بود براي اولين بار آن‌را براي مصارف پزشكي به كار برد.  
 دانشمندي جامع‌العلوم!
زكرياي رازي درعلوم فيزيولوژي و كالبدشكافي، جانورشناسي، گياه شناسي، كاني شناسي،
زمين شناسي، هواشناسي و نورشناسي مهارت بسيار بالايي داشت و نخستين دانشمندي بود كه اجسام را به سه گروه جمادي، نباتي و حيواني تقسيم كرد.
سرانجام اين طبيب برجسته ايراني پس از سال‌ها تلاش در راه اعتلاي علم و دانش سرزمين خويش، در 304 هجري خورشيدي در زادگاهش شهر ري ديده از جهان فروبست .
 زكرياي رازي و داروسازي
زكرياي رازي آن چنان كه به تفصيل گفته آمد، اعتقاد شديدي به روش‌هاي تجربي و آزمايش داشت. همين توجه به ارزش آزمايش و ثبت نتايج آزمايش‌ها هم در زمينه علم شيمي و هم در پزشكي و طبابت بايد سرلوحه پزشكان و داروسازان باشد. روشي كه در زمان خود، بديع و تازه بود، هنوز هم سرلوحه تحقيقات بسياري از دانشمندان غربي قرار مي‌گيرد. و به نظر مي‌رسد كه روش‌هاي او بايد مورد توجه و بازخواني و عنايت دانشجويان كشور خودمان نيز قرار بگيرد. داروسازی نقش مهمی دررابطه با تولید و ساخت دارو، بررسی وضعیت دارو در بدن انسان و موجودات زنده و نيز میزان تأثیر دارو در سلامت جامعه و کم کردن بحران‌‌های بیماری‌‌زا ایفا می‌کند.
آن‌چه براي داروسازان مي توان از آموزه‌هاي زكرياي رازي استخراج كرد شامل موارد ذيل است.
- انجام تحقیقات علمی و کاربردی روی داروهای جدید و شناسایی خواص، عوارض وتاثیرات درمانی آن‌ها
 - آموزش نحوه استفاده و اثرات داروها به داروسازان و کارکنان داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها و ...
 - تحقیق و نظارت بر اجرای مطلوب فعالیت‌های آزمایشگاهی و ساخت دارو‌ها در واحدهای تولیدی دارو
 - نظارت و بررسی کیفیت داروهای موجود
- فرموله کردن ماده یعنی تبدیل ماده به قرص، کپسول، شربت و … که برای بیمار قابل مصرف باشد.