اختراعي كه جهان را به قبل و بعد از خود تقسيم كرد!

یازدهم شهریورماه، برای تمام افرادي كه به نحوي با صنعت چاپ در ارتباط هستند، اهميت فرهنگي فراواني دارد. در این روز، صنعت چاپ ایران با بیش از دو قرن قدمت هویتي مستقل يافت و «روز ملی صنعت چاپ» نام گرفت. این روز یادآور تلاش مستمر و زحمت مداوم جمع كثيري از کارگران، صنعتگران و هنرمندان و در نهايت وامدار تلاش بزرگمردان فرهنگ ایران زمین است. در اين مجال به بررسي نحوه آغاز اين صنعت و ورود آن به ايران مي‌پردازيم.
برخي از اكتشافات و اختراعات، با ويژگي‌هاي خاص خودشان و با تغييرات اساسي كه در زندگي بشرايجاد كرده‌اند، تاريخ جهان را به دو قسمت پيش و پس از خود تقسيم كردند. يكي از مهم‌ترين اين اختراعات، اختراع دستگاه چاپ توسط گوتنبرگ آلماني است.  
یوهانس گوتنبرگ (زاده حدود ۱۳۹۸م. درگذشت ۳ فوریه ۱۴۶۸ در ماینتز)، زرگر آلمانی و اولین مخترع ماشین چاپ و صنعت چاپ در اروپا بود.
از یوهان گوتنبرگ اغلب به‌عنوان مخترع صنعت چاپ یاد می‌شود اما آن‌چه او انجام داد ابداع روش استفاده از حروف چاپی قابل جابه‌جایی و ماشین چاپ بود، با اين روش امكان چاپ سريع و دقيق مطالب نوشته شده، فراهم آمد. چاپ در مفهوم لغوی به معنای انتقال اطلاعات از پیش تعیین شده شامل نوشته، حروف، اعداد، تصاویر و علائم بر روی یک زمینه است. به بیان ساده‌تر، چاپ در اثر فشار یک جسم بر روی سطح دیگر انجام می‌گیرد.
چاپ، امروزه با رشد محصولات و کالاهای متنوع، نیاز به مستندات چاپی در عرصه‌های گوناگون همچون تجارت، صنعت و عرصه‌های فرهنگی افزایش یافته و با وجود تکنولوژی‌های جدید همچنان به‌عنوان یکی از عناصر مهم در تبادل و انتقال اطلاعات مورد استفاده بسیار قرار می‌گیرد.
 ظهوركاغذ پيش از چاپ!
اين نكته گفتن دارد كه صنعت چاپ، سال‌ها و حتي قرن‌ها پيش از اختراع گوتنبرگ وجود داشت، و پيش از روي آوردن به چاپ، يك عنصر اساسي ديگراختراع شده بود؛ كاغذ! ابتدا كاغذ بود كه به ميدان آمد و مردمان كهن به روش‌هاي مختلف بر روي كاغذ مي‌نوشتند. گرچه حتي اختراع و ساخت كاغذ را هم به چيني‌ها نسبت مي‌دهند، اما كاغذ به شيوه و شكل تا حدودي امروزي آن توسط مصريان ساخته شد.
مصریان باستان حدود دو هزار سال پیش از میلاد، از گیاه پاپیروس، که گونه‌ای از نی است، کاغذی می‌ساختند که به همان نام پاپیروس شناخته شد و امروزه به‌صورت واژه Paper در زبان انگلیسی ماندگار شده‌است. در مصر سفلی جنگل‌های بسیاری بود که گیاه پاپیروس در آن‌ها می‌رویید. مصریان مغز این گیاه بلندقامت زیبا را می‌گرفتند و آن‌را قطعه قطعه می‌کردند بعد با تحت فشار قرار دادن آن‌ها صفحاتی درست می‌كردند. سپس با عاج آن‌ها را صیقل می‌دادند، آن صفحات را به‌هم می‌چسباندند و به این ترتیب مجموعه‌هایی درست می‌کردند تا در نوشتن استفاده از آن‌ها آسان باشد. این کاغذ را در بسیاری از مآخذ قدیمی «قرطاس» خوانده‌اند و سیوطی (متوفی سال ۹۱۱ ه. ق. / ۱۵۰۵ م) یکی از امتیازات مصر را انواع قرطاس آن می‌شمارد.
 شكل ابتدايي چاپ در دوران كهن
در قرن دوم میلادی چینی‌ها مطالب مهم،  دعاها و فرامین را روی چوب حک می‌کردند و كار چاپ را با آن انجام
مي دادند. چیزی که چینی‌ها در اختیار داشتند و یونانی‌ها و رومی‌ها آن‌را نداشتند، کاغذ مناسب بود هر چند شکل پیچیده حروف چینی و تعدا زیاد آن‌ها استفاده از این روش را در عمل با دشواری‌هایی روبرو می‌کرد این روش به تدریج کنار نهاده شد.
در دوران باستان تمدن‌های میان‌رودان، همانند بابلی‌ها سنگ‌های منقوش را بر روی گل خیس می‌فشردند وعمل چاپ را انجام مي‌دادند. بعدها چاپ روی پارچه از شرق به آسیا و اروپا رسید و یونانی‌ها و رومی‌ها هم آن‌را آموختند. هرچند کاغذ پاپیروسی که رومی‌ها از مصر می‌آوردند ظریف‌تر از آن بود که بتوان چیزی روی آن چاپ كرد، بنابراین آن‌ها از روی مطالب مهم، نسخه‌های متعددی را- با کمک بردگان باسواد- تهیه می‌کردند.
 آغاز داستان چاپ!
بسياري بر اين باورند كه صنعت چاپ در قرن پانزدهم، در آلمان و توسط یوهان گوتنبرگ ابداع و آغاز شد؛ اما اصل ماجراي چاپ به قرن‌ها قبل در شرق و بعد اروپای قرون وسطا باز می‌گردد.
چاپ باسمه‌ای قرن‌ها قبل از گوتنبرگ در چین شناخته شده بود، باستان‌شناسان نیز توانسته‌اند یک کتاب چاپی که تاریخ آن به سال ۸۶۸ برمی‌گردد در چین کشف کنند. مهر و انگشترهای خاتم نیز که اساس کارش همان شیوه چاپ باسمه‌ای می‌باشد از زمان‌های باستان به کار گرفته می‌شده‌است.  در غرب نیز قبل از گوتنبرگ با چاپ آشنا بودند.
 چاپ باسمه‌اي؛ گامي به‌سوي صنعت نوين چاپ
چاپ باسمه‌اي قرن‌ها قبل از گوتنبرگ در چین شناخته شده بود، در دوران حکومت سلسله تانگ در چین
(۹۰۶–۶۱۸)، قدیمی‌ترین نمودهای صنعت چاپ دیده شده‌است. در این دوره، نقش‌ها بر روی صفحه‌ای چوبی حکاکی، و بعد بر روی پارچه چاپ می‌شد. اولین اشاره به چاپ، در سال ۵۹۳ و یک فرمان حکومتی چینی است که در آن، امپراتور ون‌تی، دستور می‌دهد تصاویر و متون بودایی را چاپ کنند. این متون را اول بر قطعه‌ای کاغذ نازک می‌نوشتند و بعد آن‌را بر صفحه‌ای چوبی می‌چسباندند و متن را بر روی چوب حکاکی می‌کردند تا یک «زینک» چوبی بسازند و از آن برای چاپ متن استفاده کنند. این شیوه زمان زیادی می‌برد، چرا که هر صفحه از کتاب باید بر یک صفحه چوبی جداگانه حکاکی می‌شد.
چاپ باسمه‌ای، امکان تولید نسخه‌های متعدد از یک کتاب را فراهم می‌کرد اما یک مشکل اساسی داشت؛ برای هر کتابی باید یک سری کامل و جدید از صفحات ساخته می‌شد و حروف روی چوب حک می‌شد، این روش برای تولید کتاب‌های مختلف عملی نبود.
 آغاز عصر نوين چاپ با گوتنبرگ
کاغذ سال‌ها قبل در چین و مصر اختراع شده بود و در غرب نیز قبل از گوتنبرگ به شکلی گسترده از آن استفاده می‌شد. این تنها عامل از عوامل چهارگانه مورد نیاز چاپ بود که گوتنبرگ به شکل آماده در دسترس داشت. اگر چه در مورد سه عامل دیگر قبل از گوتنبرگ کارهایی انجام شده بود ولی گوتنبرگ اصلاحات و ابداعات مختلف و متعددی در هر یک از آن‌ها پدیدآورد. گوتنبرگ حروف قابل انتقال را اختراع کرد و برای هر یک از حروف الفبا یک حرف جداگانه به کار برد. حروف متحرک را چینی‌ها اختراع کردند، ولی گوتنبرگ که حرفه‌اش زرگری بود، آلیاژ مناسب برای ریخته‌گری حروف را از سرب و آنتی‌موآن به‌دست‌آورد و سپس نسبت هر یک از این دو فلز را به گونه‌ای انتخاب کرد که حروف بیش از حد سخت و نرم نباشند. وی برای مرکب روغنی چاپ هم فرمول مناسبی یافت هم‌چنین پرس مناسبی هم برای چاپ ابداع کرد و در نهايت با رفع موانع و حل مشکلات، عمل چاپ را میسر
کرد.
صنعت چاپ برخلاف تمام اختراعات پیشین اصولاً یک دستگاه تولید انبوه است. یک نسخه از یک کتاب چاپی به خودی خود چیزی برتر از نسخه خطی آن نیست اما مزیت اصلی چاپ در تولید انبوه آن است. آن‌چه گوتنبرگ ابداع کرد تنها یک ابزار و یک وسیله یا حتی انجام یک سلسه اصلاحات در آن‌چه که وجود داشت، نبود بلکه ابداع یک سامانه کامل تولید بود.
اولين كتابي كه گوتنبرگ، با دستگاه خود آن‌را چاپ كرد، انجیل گوتنبرگ یا انجیل ۴۲ سطری است، که از لحاظ زیبایی خطی و کیفیت صنعتی آن در زمان خود بی‌نظیر بود.
 وضعيت كاغذهاي ايراني
کاغذهای ایـرانی بـا نام‌های کاغذ طلحی، نوحی، سلیمانی، سـمرقندی، جـعفری، طاهری، مـنصوری، دولت‌آبـادی، بـخارایی، اصفهانی و ... شـهرت زیادی داشتند، به‌ویژه‌ کاغذ‌ دولت‌آبادی و سمرقندی که نسبت به کاغذ چینی که در ایران بـه «خـان بالغ» معروف بود، کیفیت بیشتری داشـت.
در دوره قاجارعده‌ای صنعت‌گر برای‌ تحصیل‌ و فراگیری فنون‌ از جمله کاغذسازی به روسیه اعزام شدند و شخصی به نام آقا رحیم اصفهانی پس از آموزش‌، در اصفهان ساختن كاغذ را آغاز کرد؛ ولی در این دوره‌ به‌ دلایل‌ مختلف، نظیر رقابت روس و انگلیس بر سر منافعی که در ایران داشتند‌، ‌‌صـنعت‌ کاغذسازی دیگر رونقی نداشت. تا دوره ناصری برای چاپ کتاب از کاغذهای وارداتی‌ فرنگی‌ و اروپایی‌ و پس از آن منحصرا از کاغذهای روسی استفاده شده است.
 نوآوري‌هاي جالب ايرانيان در بهينه‌سازي کاغذ
در ايران، از ديرباز كاغذ و جنس آن از اهميت خاصي برخوردار بود؛ چراكه هنرمندان خوشنويس، توجه زيادي به جنس كاغذ داشتند و سعي مي‌كردند از كاغذهايي استفاده كنند كه به مرور زمان استهلاك كمتري داشته باشد و هنر دست نوشته اين هنرمندان تا سال‌هاي سال، باقي بماند. به همين دليل سازندگان كاغذ، براي بهينه و ماندگارتر كردن كاغذ از روش‌هاي گوناگوني بهره جستند: -آهار زدن به کاغذ: ايرانيان که در کار ساختن کاغذ پوستي(پارشمن) تجربه‌هاي زيادي داشتند، آن تجربه‌ها را در ساختن کاغذ جديد نيز به کار گرفتند. از اين‌رو، به کاغذ نشاسته‌ گندم مي‌زدند، به اين ترتيب سطح کاغذ براي نوشتن با جوهر مناسب‌تر مي‌شد.
- بهره‌گيري از قالب خيزران: نوارهايي از چوپ خيزران را مانند حصير به هم مي‌بافتند و برگه‌هاي کاغذ خيس را براي آبکشي روي آن مي‌گذاشتند و پس از اين‌که آب آن گرفته مي‌شد در حالي‌که ورقه کاغذ هنوز مرطوب بود، آن‌را برمي‌داشتند. اين کار به سازنده‌ کاغذ امکان مي‌داد به‌طور پياپي ورقه‌هاي کاغذ را روي همان يک قالب آبکشي کند. پيش از آن، ورقه‌ کاغذ را روي پارچه‌ درشت‌بافي پهن مي‌کردند، اما تا زمان خشک شدن ورقه‌ي کاغذ، نمي‌توانستند آن‌را از روي پارچه بردارند.
- بهبود کاغذ و بازيافت كاغذ: با افزودن موادي مانند بذرک، پنبه و کهنه پاره‌هاي کتان به ترکيب کاغذ و هم‌چنين بهره‌گيري از خرده پاره‌هاي کاغذ و پارچه‌هاي کهنه که در بهبود کاغذ سودمند بود و شيوه‌اي از بازيافت نيز بود.
 داستان ورود صنعت چاپ به ايران
آغاز فعاليت نخستین چاپخانه در ایران به دوران صفویان بازمی‌گردد. در آن دوران کشیشان ارامنه در جلفای اصفهان با استفاده از دستگاه چاپي كه وارد كشور كرده بودند، دعاها و ذکرهای مسیحی را چاپ کردند. در دوران نادرشاه افشار، جزوه‌هایی به لاتین و عربی در ایران چاپ و منتشر شد.
اما در دوران ولایت‌عهدی عباس میرزاست که صنعت چاپ در ایران به‌طور جدی كار خود را آغاز مي‌كند. عباس میرزا به دلیل استقرار حکومتش در تبریز و نزدیکی‌اش با عثمانی‌ها و با برخی از صنایع که در آن دیار به کار گرفته می‌شد، آشنا شد، كه يكي از آن‌ها دستگاه چاپ بود. عباس ميرزا به فراگيري و انتشار علم و دانش در ميان ايرانيان علاقه داشت، اما او به يك چاپ‌خانه نياز داشت تا به نشر روزنامه و کتاب‌های مختلف به‌ویژه کتاب‌های علمی اختصاص یابد. او با پيگيري و ممارست جدي بنای نخستین چاپ‌خانه‌ای را گذاشت که در ایران، به زبان فارسی و با روش چاپ سربی، به نشر کتاب پرداخت.
 ريشه‌شناسي كلمه «چاپ»
واژه «چاپ» و صورت قدیمی‌تر آن «چهاپ» برگرفته از واژه مغولی «چاو» مي‌دانند که به معنای «فشردن سطحی بر سطح دیگر» است. هم‌چنین «چاپ» در تُرکی به معنی کوبیدن یا حرکت مداوم همراه با کوبش است. چاپ در لغت به‌معنای نقش، اثر، مُهر و نشان آمده‌است و در متون مختلف کلمات طبع، باسمه، و تافت به‌عنوان مترادف آن به‌کار رفته‌است.
 چرا چاپ سنگي!؟
با وجود اين كه هشت سال قبل از ورود چاپ سنگی به ایران چاپ سربی راه‌اندازی شده بود، ولی به علت هزینه و زحمت زیاد آن، چاپ سنگي جايگزين آن شد.
در دهه آخر قرن ۱۸م. تحولاتی در صنعت چاپ به وجود آمد؛ در آن سال‌ها آلویز سنفلدر اتریشی چاپ سنگی را برای تکثیر ورقه‌های موسیقی ابداع کرد و به آن به‌عنوان جای‌گزینی برای سیاه قلم کاری نگاه کرد. در این روش نگاره به وسيله یک قلم تیز یا عمل یک اسید بر سطح سنگ ایجاد می‌شود و نگاره با رنگ سیاه بر سطح سنگ خاکستری ترسیم می‌شود. به همين دليل تصور کار نهایی چندان مشکل نبود. در این شیوه روش کار این‌گونه است که قسمت‌هایی را که نمی‌خواستند چاپ شود (روی سنگ) مرطوب می‌کردند و در نتیجه مرکب چاپ که چرب است به آن قسمت‌ها نمی‌چسبید و قسمت‌های خشک مرکب را جذب می‌کردند و بدین صورت سطح آماده چاپ شامل دو قسمت بود: اول بخش مرطوب (برای قسمت‌های سفید) و دوم بخش خشک (برای قسمت‌های سیاه یا رنگی)؛ همین شیوه چاپ بود که بعدها به اختراع چاپ افست منجر گردید.
 چاپ سنگي در ايران
درباره چاپ سنگی در ایران روایات متعددی وجود دارد، اما روایت قوی‌تر مي‌گويد چاپ سنگی را نخستین‌بار
میرزا صالح شیرازی در تبریز راه‌اندازی کرد. میرزا صالح که از سوی دولت ایران برای فراگیری هنرهای جدید به اروپا رفته بود، در بازگشت یک دستگاه چاپ سنگی با خود به تبریز آورد و آن‌را در سال ۱۲۲۵ هجری قمری راه انداخت. چاپخانه‎هاي سنگی در مدت کوتاهی در تهران، اصفهان و سپس سایر شهرهای ایران تأسیس شد و بیش از ۵۰ سال تنها روش چاپ در ایران بود و تا اواخر دوره قاجار، هر چه در ایران چاپ می‌شد، به روش چاپ سنگی بود ولی بعدها در دوره قاجار دوباره استفاده از حروف سربی رایج شد. اولین چاپخانه آروش حروفچینی(چاپخانه حروفی) در اواخر دهه ۱۲۷۰، توسط یوسف اعتصامی(اعتصام الملک آشتیانی پدر پروین اعتصامی) در تبریز شروع به كار كرد.
 چرا چاپ سنگي و نه سربي؟!
دستگاه‌های چاپ که به ایران آورده شدند چاپ حروفی (سربی) بودند اما این نوع چاپ دارای اشکالاتی بود که راه را برای پیدایش چاپ سنگی هموار کرد. چاپ‌های سربی دارای کیفیت خوبی نبودند و با نادرستی املایی و مشکلاتی هم چون کم رنگی و پاک شدن خطوط مواجه بودند. این مشكلات وقتی که در کنار نوشته‌های دست‌نویس با خط نستعلیق و دیگر خطوط دارای کیفیت عالی قرار می‌گرفت، بیشتر خود را نشان می‌داد و معلوم بود که مردم به متون دست‌نویس بیشتر بها می‌دادند.
حدود نود سال پس از تأسیس چاپخانه در تبریز، فردي به نام زین‌العابدین مطبعه‌چی، هنگام گرفتن شناسنامه نام علمیه را براي خود انتخاب كرد. وی يك  ماشین چاپ از اروپا خریداری کرده و از طریق مصر و بندراستانبول در ترکیه فعلی، آن‎را توسط چهل گاومیش به تبریز منتقل کرد. حاج‎آقا علمیه همرا با دستگاه‌های چاپ سنگی خود هشت نفر از متخصصان آلماني صنعت چاپ را برای نصب و آموزش این دستگاه‌ها به تبریز آورد.
 اولين محصولات چاپي در ايران
روزنامه «وقایع اتفاقیه» اولین روزنامه دولتی و دومین روزنامه ایرانی است كه چاپ شد. اين روزنامه اولين روزنامه‌اي است كه در ضمن از شماره ۴۷۰ (در تاريخ پنج شنبه ۲۱ محرم ۱۲۷۷) به بعد، مصور است و در مدت چهار سال ۸۸ شماره از آن‌را مصور چاپ کرده‌اند. از آن پس، بهره‌گیری از چاپ مصور به‌تدریج در روزنامه‌های دیگر نیز معمول شد.
اولین فرد ایرانی که چاپ تصویری را فرا گرفت، آقا میرزاعبدالمطلب نقاش‌باشی اصفهانی بود. میرزاعبدالمطلب از طرف امنای دولت به فرنگ فرستاده شده و در آن‌جا چاپ تصویری آموخته بود.
 انواع چاپ
چاپ انواع مختلفی دارد که متناسب با آن‌چه که قرار است چاپ شود(مطلب و يا عكس) و آن‌چه که بر آن قرار است (جنس انواع كاغذها) چاپ شود انتخاب می‌شود. مهم‌ترین روش‌های چاپ به اين قرارند: عبار
-چاپ افست: بيشتر برای انتشارات، تبلیغات
-چاپ فلکسو: اغلب برای بسته‌بندی
-چاپ هلیوگراور: معمولا برای بسته‌بندی
-چاپ سیلک اسکرین: برای تبلیغات چاپ‌های تفکیکی
- چاپ لتر پرس: یکی از روش‌های چاپ برجسته از قدیمی‌ترین روش‌های چاپی است.
-چاپ دیجیتال: برای همه مصارف، تبلیغاتی و اداری در تیراژ پایین
-چاپ فلت بد: برای همه اجسام سخت مسطح