سالمندان گنجينه‎هاي زنده تاريخ و فرهنگ هستند

 آذر فخری
سالمند و سالمندي در هزاره سوم براي تمام کشورهاي جهان اهمیت ویژه‌ای يافته است؛ چرا كه اغلب كشورها، با كاهش زادآوري مواجه‌اند و همين امر موجب شده است، سرمايه‌هاي اجتماعي به سوي سالمندي پيش بروند،
بي آن‌كه نيروي كار جوان جديد، حداقل به ميزان لازم، جايگزين شود بارزترين مثال در اين مورد كشور ژاپن است كه به شدت با اين معضل درگير است و با آن كه كشوري است كه مدت‌هاست، مهاجر نمي‌پذيرد، اما اخيرا فقط براي نگهداري از سالمندان، به 300 هزار مهاجر اجازه ورود به كشور را داد، اين كشور از نيروي جوان و كارآمد خود در ديگر زمينه‌ها استفاده مي‌كند و براي نگهداري و رسيدگي به سالمندان از نيروهاي جوان كشورهاي ديگر!
 اين مثال، به روشني وضعيت كشورهاي مختلف را در
پي تداوم پيرشدن جوامع،  نشان مي‌دهد. سالمندي، هزينه‌هاي اقتصادي و اجتماعي فراواني درپي دارد، علاوه بر هزينه‌هاي نگهداري، اين افراد به دارو و انواع امكانات ويژه نياز دارند ضمن آن‌كه هزينه مستمري طولاني بازنشستگي آنان نيز باريست گران بر دوش دولت‌ها. كشور ما هم از آن دسته كشورهايي است كه به سرعت و ده سال زودتر از موعد مقرر به سوي سالمندي پيش مي‌رود؛ روزبه‌روز به جمعیت سالمندی کشور افزوده می‌شود که باعث افزایش نیازهای اجتماعی، رفاهی و مراقبتی است.  یکی از نیازهایی که به‌شدت باید به آن پرداخت نیاز مراقبتی از سالمند است که باید به نحو شایسته‌ای صورت گیرد.
سالخوردگی یا سالمندی، آرام‌آرام و یا خیلی با سرعت اتفاق می‌افتد، با سرعت اتفاق افتادن پیری براثر یک اتفاق و حادثه ناگهانی رخ می‌دهد .پیری چیزی نیست که بتوان از آن دوری کرد، درهرصورت همه انسان‌ها اگر در جوانی از دنیا نروند، خواه ناخواه به این مرحله از زندگی می‌رسند .افراد در سالمندی با محرومیت‌هایی روبه‌رو هستند و نیروی جسمی و سلامت آن‌ها کاهش پیدا می‌کند .
 سالمندي چيست؟
سالمندی مقطع سنی بالاتر از ۶۵ سال را شامل مي‎شود؛ بخشي كه پروسه پاياني چرخه حيات انسان از آن‌جا آغاز مي‎شود. سالمندان قابلیت‌های تجدید قوای محدودی دارند و بیش از دیگر بزرگسالان در معرض بیماری، سندرم‌ها و کسالت هستند. علم پیری‌شناسی به مطالعه  پزشکی روند پیری، و پیرپزشکی به مطالعه  بیماری‌هایی که سالمندان بدان مبتلا می‌شوند، مربوط است.
با اين‌که انسان‌ها در سن پیری شاهد پایین آمدن ظرفیت بدنی خودشان هستند اما بااین‌حال توانایی کنترل محیط اطراف خود رادارند. به زبان ساده‌تر تجربه و توانایی کامل برای مقابله با ناملایمات زندگی و جمع‌کردن آن را دارند.
 نشانه‌های دوران سالمندی:
دوران پیری تا حدودي به دوران بلوغ شباهت دارد و با تغییرات زیادی در جسم و اندام افراد همراه است، چروک شدن پوست، کم، نازک و سفید شدن موی سر، پایین آمدن وزن، خمیده و کوتاه شدن قد از تغییرات آشکار در این دوران است .
 بيماري‌هاي دوران سالمندي
در دوران سالمندي ذخیره بدن کاهش پیدا می‌کند و به‌تبع آن مقاومت بدن پایین می‌آید، درصدی از افراد بالای ۶۵ سالگی دچار بیماری آلزایمر و بیماری مغزی می‌شوند. هوش افراد با افزایش سن کاهش می‌یابد حتی اگر افراد در طول عمر خود از سطح هوشی کمی برخوردار باشند، بازهم ممکن است در اواخر عمر از نظر هوشی افت کنند. سالخوردگان دچار اختلال حسی هم می‌شوند، که بیشتر شامل بینایی و شنوایی است، البته فشارخون بالا، دیابت و استفاده از داروهایی که برای گوش ضرر دارند باعث کاهش شنوایی در این افراد می‌شود.
آلزایمر و پارکینسون ازمهم‌ترین بیماری‌های سیستم عصبی دوره سالمندی‌اند که به گفته متخصصان، با توجه به سیر افزایش جمعیت سالمند در ایران در صورت نبود اقدامات پیشگیرانه لازم، در سال‌های آتی شیوع بالایی می‌یابد. در افراد سالمند مغز آخرین اندام بدن است که از کار می‌افتد، آنان ازنظر مغزی فرقی با فرد جوان سالم ندارند. افراد سالخورده بیشتر از افراد دیگر به پزشک مراجعه می‌کنند و در بیمارستان بستری می‌شوند، در کل نیاز بیشتری به مراقبت‌های پزشکی دارند.
 اهميت مراقبت از سالمندان
وقتی صحبت از مراقبت سالمندان به میان مي‌آيد دو گروه از سالمندان را بايد در نظر بگيريم؛ گروه اول سالمندانی که توان مراقبت از خود را دارند و گروه دوم آن‌هایی که توان مراقبت از خود را ندارند و به کمک خانواده یا پرستار نیازمندند.
سالمندان اگر تحت مراقبت‌های پزشکی باشند، از تغذیه مناسب استفاده کنند و محیطی آرام برای‌شان تدارک دیده شود، مي‎توانند به سن بالای هفتادسال هم برسند، این افراد ازنظر فعالیت‌های شخصی مثل حمام کردن، پوشیدن لباس، خوردن غذا، خرید کردن و حتی آشپزی را تا حدود
۸۰ سالگی بیشتر خودشان انجام می‌دهند.
 فرهنگ پیری
فرهنگ هرجامعه معمولا باعث تعیین سن پیری در آن جامعه می‌شود. تمام فرهنگ‌ها زندگی و مرگ را در چرخه حیات خود جای داده‌اند. رسیدن به سن پیری در بسياري از فرهنگ‌هاي جهان به معناي رسیدن به خردمندی و فرزانگی است. چند باورعمومی اما غلط درباره پیری وجود دارد که نبايد به آن‌ها اعتنا کرد؛ مانند اين كه برخي مي‌گويند کهولت و پیری اجتناب‌ناپذیر است، سالمندان مولد نيستند و بهره وری ندارند و يا سالمندان در مقابل تغییر، مقاومت نشان می‌دهند.
 توجه و محبت به سالمندان
یکی از بارزترین و برجسته‌ترین رفتارهاي انساني در هر جامعه اي تكريم و احترام گذاشتن به سالمندان و ابراز علاقه به آنان است. محبت و ابراز علاقه صميمانه به سالمند مانند محبت به کودکان شیرین و جذاب است، اما ممكن است دوطرفه نباشد، يعني سالمند نتواند جواب محبت و علاقه اطرافيان را آنچنان كه انتظار دارند، بدهد. گاهي محبت به سالمندان نه‌تنها دوطرفه و جذاب نیست بلکه مي تواند زحمت و آزار و اذیت هم درپي داشته باشد. چرا كه سالمند همراه با محبت ديدن به نگهداري و رفع و رجوع كارهاي خود نيز نيازمند است، در حالي كه ممكن است به دليل همين ناتواني ها، خلق و خوي تندي پيدا كند و موجب پائين آمدن آستانه تحمل اطرافيان خود شود. در اين حالت بهترين كار درك آنان و وضعيت شان و تحمل و صبوري در برابر آنان
 است.
 بی‌توجهی به سالمندان ممنوع
از شایع‌ترین اتفاقات ممکن که برای سالمندان پیش می‌آید بی‌توجهی و غفلت از آن‌ها است. این بی‌توجهی و غفلت به سالمندان خود باعث بروز اتفاقات ناخوشایندی مانند عدم رسيدگي به تغذیه نامناسب، وسواس، تنها ماندن سالمند در خانه، افسردگی و …. مي‌شود. ما به‎عنوان اطرافيان دلسوز سالمند، نبايد با بي صبري و كم توجهي، شرايطي را براي آنان به وجود آوريم كه آنان احساس بي توجهي، بيهودگي و رهاشدگي بكنند.
 احترام به سالمندان
احترام گذاشتن به سالمندان، نه فقط يك وظيفه انساني بلكه يك فريضه اجتماعي و فرهنگي است؛ سالمندان منبع عظيمي از تجربه و اطلاعات هستند. دانش آنان به مرور زمان و با پختگي آنان در طول سال‌هاي دراز عمر، مي‌تواند رهگشاي جوانان باشد. البته بايد اين نكته مهم را همواره به ياد داشته باشيم كه احترام، ترحم نيست؛ سالمندان به خوبي تفاوت اين دو را مي فهمند و ترحم از سوي ديگران، موجب رنجش و سرخوردگی آنان مي‌شود. به همین دلیل اغلب متخصصان پيري و سالمندي تأکید فراوان دارند بر برخورد محترمانه با سالمندان و احترام به جايگاه ويژه آنان.
 گذشته سالمندان
گذشته‌اي كه يك فرد سالمند از سر گذرانده گاهي موجب استرس و اضطراب در او  می‌شود و سلامتی او را به‌خطر می‌اندازد. اکثر سالمندان باگذشت زمان و بالا رفتن سن ويژگي‌ها و خصوصیات خاصي را تجربه مي‌كنند که ممكن است با خلق‌وخوی جوانی و میان‌سالی آن‌ها متفاوت باشد. هر سالمندي در گذشته و جوانی و میان‌سالی اعمالي مرتکب شده كه ممكن است اينك موجب شرمندگی و شرمساری باشد، به همين دليل اطرافيان و نزديكان او بايد از يادآوري و شوخي درباره چنين مسائلي خودداري كرده و از رنجش و آزار و اذيت آنان در اين مورد خودداري كنند.
 توجه به‌ظاهر سالمندان
طبیعتاً هر فردی به زیبایی و راستگی ظاهر خود اهمیت می‌دهد و تمايل دارد مرتب و پاكيزه و خوش‌پوش جلوه كند. جلوه دهد، اما گاهي سالمندان به دليل ناتواني هاي حركتي و احساس درد بسیار و درگیري با بیماری‌های مختلف نتوانند سر و وضع خود را مرتي كنند. طبعا اين وظيفه همدلانه افراد خانواده و نزديكان اوست كه اين شرايط را براي او مهيا كنند. اين مسئله به تقويت روحيه سالمند هم كمك بزرگي مي‌كند و به او احساس ارزشمندي مي‌دهد و به بالا رفتن اعتماد به نفس او كمك مي‎كند.
 خود مراقبتی سالمندان
انسان‌ها در هر دوره زندگی باید بتوانند از خود مراقبت کرده و آگاهی‌های لازم در مورد نحوه  مراقبت از خود را کسب کنند. دوره سالمندی نیز نیازمند کسب اطلاعات بیشتر و بهتر برای انجام اموری است که سالمند به آن احتیاج دارد. بسیاری از سالمندان به دلیل کهولت سن دچار بیماری‌هایی می‌شوند و بیشتر از قبل به دکتر و دارو احتیاج دارند. به همین دلیل لازم است اين افراد نسبت به نحوه و زمان مصرف داروهای خودكاملا آگاه باشند.
 مراقبت سالمندان توسط پرستار
با توجه به روند افزایشي سالمندان و ناتوانی برخی از آن‌ها در از خود مراقبتی نیاز جامعه به وجود پرستارها دوچندان شده است. يك پرستار با حضور در كنار افراد ديگر خانواده به سالمند و نزديكان او کمک می‌کند تا اوقات بهتري  بهتری را در كنار هم تجربه كرده  و نيز از مراقب نحوه و زمان مصرف دارویی توسط پرستار نیز بهره‌مند شوند.
پرستارانی که برای مراقبت از سالمند به کار گرفته می‌شوند بايد در زمينه نگهداري از سالمند، آموزش كافي ديده باشند و  نسبت به انجام امور تجربه کافی داشته باشند تا بتوانند خدمات بهتری به سالمند ارائه دهند و موجب آرامش سالمند و اطرافيان او شوند. پرستار بايد هنگام صحبت کردن با سالمند آرام و خونسرد باشد تا باعث رنجش و عصبانیت او نشود.
 اهميت مراقبت از سالمندان در منزل
همه افراد دیر یا زود به سالمندی خواهند رسید، گاهي برخي توانایی مراقبت از خود رادارند و برخی دیگر نه. سالمندانی که توانایی خود مراقبتی ندارند  برای ادامه يك زندگی سالم و امن، به اطرافيان خود نيازمند مي شوند. چه خوب است كه در چنين شرايطي اين افراد خانواده باشند كه مراقبت مهربانانه از سالمند را به عهده مي گيرند و او را از محيط گرم و امن خانه و خانواده دور نكرده و وظيفه نگهداري از سالمند خود را به خانه سالمندان نمي سپارند.اما طبيعي است كه گاهي شرايط آن چنان كه به دلخواه ماست پيش نمي رود و برخي ناچار مي شوند عزيزان سالمند خود را یا به مراکز مراقبت از سالمندان ببرند و یا افرادی را براي اين مسئله استخدام کنند.
 مزایای مراقبت از سالمند در خانه
    حفظ استقلال سالمند: سالمند نيز مثل هر فردي از غرور و عزتمندی برخوردار است و نمي خواهد اين غرور و عزت با دور شدن از محيط امن خانه اش، از بين برود. داشتن استقلال برای سالمند مهم است زيرا  اعتمادبه‌نفس او را تقويت كرده و ازبروز احساس سرخوردگی در او جلوگيري مي شود.
    کاهش هزینه‌های سالمند: یکی از دغدغه‌های اساسی سالمند وضعیت مالی  اوست، چراکه اکثر سالمندان درآمد چندان بالایی ندارند و نمی‌توانند هزینه‌های بالای سکونت در خانه سالمندان را تأمین کنند. به همین دلیل برخی از سالمندان  پرستاري را براي كمك در منزل استخدام مي‌كنند. يكي از مزاياي استخدام پرستار اين است كه اولا سالمند از خانه اش بيرون نمي رود و در عين حال برخي روزها و يا ساعت‌ها را در اختيار خودش دارد تا از استقلال و زماني كه دارد لذت و استفاده بيشتري ببرد.
    برنامه زمانی مشخص براي سالمندان: مراكزي از سالمندان مراقبت مي كنند، براي هركاري و خواب و بيداري زمان مشخص دارند. یکی از مهم ترين مزیت‌های مراقبت در منزل، عدم وجود برنامه زمانی مشخص برای انجام کارهاست.يعني سالمند خود انتخاب مي كند كه كي و چه طور كارهايش را انجام دهد. ولي در خانه سالمندان همه  امور طبق جدول زمان‌بندی و از پیش تعیین‌شده انجام مي‌شود. نبود جدول مشخص به سالمندان آزادی عمل داده و آن‌ها می‌توانند طبق نیازها و شرایطی که در لحظه دارند كارهاي خود را انجام دهند.
راحتی و آسودگی در منزل: بهترین و مهم‌ترین فایده مراقبت در منزل نسبت به خانه سالمندان، راحتی و آسودگی در منزل است.  هیچ‌چیز بهتر و راحت‌تر از محدوده خانه خود آدم نيست. سالمند قادر به انجام تمام‌کارهایی خواهد بود که تمايل دارد؛ چراکه خانه خودش است و قوانین موردنظرش در آن اجرا مي‌شود.
مراقبت شخصی از سالمند: زمانی که سالمند در خانه نگهداری می‌شود خیالش از این بابت آسوده است که حتماً شخصی برای مراقبت وجود دارد. اما در خانه سالمندان این امکان وجود ندارد که فردبه‌فرد و به‌صورت شخصی از افراد نگهداری کنند.
 پير شدن جمعيت ايران
مشاورعالی وزیر بهداشت مي‌گويد:«موضوع پیرشدن جمعیت کشور، تلخ تر از کرونا است که می‌توان آن‌را با
شهد تولد فرزندان، شیرین ساخت.سالمندان در حوزه سلامت ۵ تا ۱۰ برابر میان‌سالان و جوانان نیازهای سلامتی دارند. نیازهای حیاتی، روانی، اجتماعی، اقتصادی که باید توسط گروه‌های مولد جوان تامین شود.»
وی چنين ادامه مي‌دهد که:« تحقیقات نشان داده است چهار دلیل مرگ در جهان عبارتند از رژیم غذایی نامناسب، فشار خون بالا، استعمال دخانیات و دیابت، افزود: هر چهار عامل با بالا رفتن سن بیشتر می‌شوند به طوری که تنها
۲۴ درصد افراد سالمند بالاي از ۶۵ سال، از میوه و ۴۰ درصد از سبزی مناسب استفاده می‌کنند. بیش از ۶۴ درصد همین افراد به فشار خون مبتلا هستند، یعنی از هر ۲۰ نفر سالمند ۱۳ نفر فشارخون دارند و از هر ۱۰ نفر سالمند ۶ نفر دیابت دارند. قریب ۸۰ درصد سرطان‌ها را سالمندان مبتلا می‌شوند، به طوری که هزینه‌های مراقبت و نگهداری از سالمندان مبتلا به سرطان، بالاترین هزینه‌های حوزه سلامت است که باید توسط جوانان تامین شود.»
بنابراين يك نگرانی اساسی این است که آیا جوانان امروز به فکر روزگار سالمندی خود هستند. آیا آن‌ها به اندازه کافی فرزند دارند که پاسخگوی نیازهای‌شان در سالمندی باشد.
 وضعیت ما در رابطه با سالمندان چگونه است؟
به گفته مشاور عالي وزارت بهداشت؛ جهان در طول
 ۷۰ سال گذشته حدود ۵ سال پیرتر شده است، اما جمعیت ایران متاسفانه در ۶۰ سال گذشته ۱۰ سال پیرتر شده است. البته این اتفاق ثابت نمی‌ماند و هم‌چنان پیرتر می‌شویم.
 اقدامات تشويقي براي فرزندآوري
اغلب كشورها برای حل مشکل جمعیت از سال‌ها پيش برنامه‌ریزی کرده‌اند. در آلمان برای ۳ فرزند ۱۹۵ یورو و فرزند چهارم و بالاتر ۲۲۱ یورو در ماه پرداخت كرده در ضمن
 ۷۰ درصد ۴ دوره درمان ناباروری را تامین می‌کنند. در اسپانیا برای تولد هر بچه ۲۵۰۰ یورو به خانواده کمک کرده‌اند. کره جنوبی بیش از ۳ هزار دلار می‌دهد. فرانسه با تخصیص ۵ درصد از درآمد ناخالص ملی بیشترین باروری را در کشورهای اروپایی دارد، کشورهای شمال اروپا و ژاپن قوانین تشویق فرزندآوری دارند، در روسیه فرمان فرزندآوری را پوتین به عهده گرفته است. در انگلستان معافیت مالیاتی برای فرزندان، ۳ سال مرخصی، حقوق برای مادران حداقل اقدامات است. هم‌چنین در کشورهای پر جمعیتی چون چین و هند همه قوانین به فرزندآوری تغییر کرده‌اند.
 ارتباط سالمندی با انباشتگی سنی
 در کشور ما يك اتفاق خاص رخ داده و آن یک افزایش ناگهانی در جمعیت و انباشتگی آن‌ها در سنین جوانی است كه یک يا دو دهه دیگراين جوانان به دوره سالمندی وارد مي‌شوند. بنابراین کشورهایی که یک انفجار موالید در برهه‌ای از گذار جمعیتی داشته‌اند سالمندی جمعیت را با شدت و حدت بیشتری تجربه خواهند کرد از جمله کشورخودمان.
كشور ما با يك انفجار جمعیتی در دهه‎هاي۵۵، ۶۵ و ۷۰ مواجه شد. اين جوانان اكنون در سنین میانی بین
 ۳۰ تا ۴۵ سال هستند و حجم ورودی به سن سالمندی مدام در حال افزايش است و نیازهای سالمندی را شدت و حدت می‌بخشد.

عكس: همايون بديع فر